Ruhiy salomatlik tushunchasi

Ruhiy salomatlik — bu insonlarga hayotdagi stressli vaziyatlarni yengib o‘tish, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish, muvaffaqiyatli o‘qish va ishlash, shuningdek jamiyat hayotiga hissa qo‘shish imkonini beradigan ruhiy farovonlik holatidir. Bu sog‘liq va farovonlikning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, bizning shaxsiy va jamoaviy qaror qabul qilish, munosabatlar qurish va yashayotgan dunyomizni shakllantirish qobiliyatlarimiz asosida yotadi. Ruhiy salomatlik — insonning asosiy huquqlaridan biridir. Bundan tashqari, u shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish uchun ham juda muhimdir.

Ruhiy salomatlik faqat ruhiy kasalliklarning yo‘qligi bilan cheklanmaydi. U har bir kishi uchun individual bo‘lgan uzluksiz jarayon bo‘lib, odam turli darajadagi murakkablikka ega omillar bilan to‘qnashadi va turlicha darajada stressga uchraydi, bu esa har bir shaxs uchun ijtimoiy va klinik jihatdan turlicha natijalarga olib keladi.

Ruhiy salomatlik buzilishlari — bu ruhiy kasalliklar, turli xil psixosotsial nogironliklar hamda sezilarli darajada azob, funktsional buzilishlar yoki o‘ziga zarar yetkazish xavfi bilan bog‘liq boshqa ruhiy patologik holatlarni qamrab oladigan umumiy tushuncha. Odatda, ruhiy salomatlik buzilishiga ega shaxslar pastroq ruhiy farovonlik darajasini boshdan kechiradilar, lekin bundan istisnolar ham bo‘lishi mumkin.

Ruhiy salomatlik determinantlari

Butun hayot davomida ko‘plab individual, ijtimoiy va tizimli determinantlar bizning ruhiy salomatligimizni himoya qilishi yoki aksincha, uni zaiflashtirishi va ruhiy salomatlik jarayonimizdagi o‘rnimizni o‘zgartirishi mumkin.

Turli xil individual psixologik va biologik omillar, masalan, hissiy ko‘nikmalar, psixoaktiv moddalar iste’moli va genetik xususiyatlar odamni ruhiy salomatlik buzilishlariga moyil qilishi mumkin.

Ijtimoiy, iqtisodiy, geosiyosiy va ekologik noqulay sharoitlar, jumladan qashshoqlik, zo‘ravonlik, tengsizlik va noqulay ijtimoiy vaziyatlar ruhiy kasalliklar rivojlanish xavfini oshiradi.

Xavf omillari hayotning barcha bosqichlarida paydo bo‘lishi mumkin, ammo ularning ichida inson rivojlanishi uchun eng muhim bo‘lgan davrlarda yuz beradiganlari ayniqsa kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, qattiqqo‘l tarbiya va jismoniy jazolar bolalarning ruhiy salomatligini zaiflashtiradi, maktabdagi bezorilik esa ruhiy salomatlik buzilishlari rivojlanishining asosiy xavf omillaridan biridir.

Xuddi shuningdek, butun hayot davomida paydo bo‘ladigan himoya omillari ruhiy barqarorlikni kuchaytiradi. Bunga bizning ijtimoiy va hissiy ko‘nikmalarimiz, ijobiy ijtimoiy tajribalar, sifatli ta’lim, munosib ish, xavfsiz mahallada yashash, jamoa birdamligi va boshqalar kiradi.

Xavf va himoya omillarining ta’siri turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, mahalliy darajadagi tahdidlar alohida shaxslar, oilalar va mahalliy jamoalar uchun xavfni oshiradi. Iqtisodiy inqirozlar, kasalliklar tarqalishi, gumanitar inqirozlar, majburiy ko‘chirishlar va iqlim inqirozi kabi global tahdidlar esa butun aholiga ta’sir qiladi.

Alohida omilning ta’sirini aniq bashorat qilish qiyin. Ko‘pchilikda ma’lum bir xavf omili bo‘lsa ham, ruhiy kasallik rivojlanmasligi mumkin, lekin boshqa odamlar hech qanday ma’lum xavf omillarisiz ham ruhiy buzilishlarga uchrashi mumkin. Shunga qaramay, ruhiy salomatlik determinantlarining murakkab o‘zaro ta’siri uni kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin.

Ruhiy salomatlikni mustahkamlash va ruhiy buzilishlarning oldini olish

Ruhiy salomatlikni mustahkamlash va ruhiy buzilishlarning oldini olish bo‘yicha choralar shaxsiy, ijtimoiy va tizimli determinantlarni aniqlash va xavflarni kamaytirish, ruhiy barqarorlikni oshirish hamda ruhiy salomatlik uchun qulay muhit yaratish orqali amalga oshiriladi. Bu choralar alohida shaxslarga, ma’lum guruhlarga yoki butun aholi uchun mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.

Ko‘pincha bunday choralar sog‘liqni saqlash sohasidan tashqarida ham amalga oshirilishi talab etiladi, shuning uchun ta’lim, mehnat, adliya, transport, atrof-muhit, uy-joy va ijtimoiy ta’minot sohalarini qamrab oluvchi kompleks yondashuv zarur. Sog‘liqni saqlash sohasi esa bu faoliyatga ruhiy salomatlikni mustahkamlash va buzilishlarning oldini olish bo‘yicha choralarni tibbiy xizmatlarga qo‘shish va boshqa sohalar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish orqali hissa qo‘shadi.

Suitsidning oldini olish — barqaror rivojlanish maqsadlarida belgilangan global ustuvor vazifalardan biridir. Suitsidning oldini olish bo‘yicha sezilarli yutuqlarga intihar vositalariga kirishni cheklash, OAVda bunday holatlarni mas’uliyatli yoritish, o‘smirlarga ijtimoiy va hissiy ko‘nikmalarni o‘rgatish hamda erta bosqichlarda choralar ko‘rish orqali erishish mumkin. Ayniqsa, xavfli pestitsidlarni taqiqlash eng samarali va arzon chora hisoblanadi.

Bolalar va o‘smirlarning ruhiy salomatligini mustahkamlash ham muhim vazifa bo‘lib, bu ota-onalarni qo‘llab-quvvatlash, maktablarda maxsus dasturlarni amalga oshirish va bolalar uchun xavfsiz va qulay muhit yaratish orqali amalga oshiriladi. Maktablardagi ijtimoiy va hissiy ta’lim dasturlari eng samarali strategiyalardan biridir.

Ruhiy salomatlikni ish joylarida mustahkamlashga ham tobora katta e’tibor qaratilmoqda; bu yerda ham qonunchilik, boshqaruv strategiyalari, rahbarlarni o‘qitish va xodimlarga mo‘ljallangan dasturlar orqali chora ko‘rish mumkin.

Ruhiy buzilishlarda yordam va davolash

Milliy ruhiy salomatlikni mustahkamlash doirasida nafaqat butun aholining ruhiy farovonligini ta’minlash, balki ruhiy buzilishlarga ega shaxslarning ehtiyojlarini qondirish ham muhimdir.

Bu vazifani jamoaviy asosda tashkil etilgan ruhiy salomatlik xizmatlari orqali amalga oshirish zarur, chunki ular shifoxonalarga qaraganda aholi uchun qulayroq va maqbulroqdir, inson huquqlari buzilishining oldini oladi va ruhiy kasalliklarda ijobiy natijalar beradi. Jamoaviy yordam quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

• umumiy tibbiy xizmatlarga integratsiyalashgan ruhiy salomatlik xizmatlari;

• jamoaviy ruhiy salomatlik markazlari, reabilitatsiya xizmatlari, yordam guruhlari va patrul xizmatlari;

• bolalarni himoya qilish, maktab tibbiy xizmatlari va qamoqxonalarda ko‘rsatiladigan ijtimoiy himoya xizmatlari.

Depressiya va xavotir kasalliklarida katta yordam yetishmovchiligi mamlakatlarni innovatsion yondashuvlar izlashga majbur qilmoqda, masalan, maxsus bo‘lmagan psixologik maslahatlar yoki raqamli platformalardan foydalanish.

JSST faoliyati

Barcha JSST a’zo davlatlari 2013–2030 yillar uchun ruhiy salomatlik bo‘yicha kompleks harakatlar rejasini amalga oshirish majburiyatini oldilar. U aholining ruhiy salomatligini mustahkamlash, jamoaviy yordamni rivojlantirish, oldini olish strategiyalarini amalga oshirish va tadqiqotlar olib borish kabi maqsadlarga qaratilgan. JSSTning 2020 yildagi “Ruhiy salomatlik atlasi”ga ko‘ra, bu borada hali yetarli natijalarga erishilmagan.

JSSTning Jahon ruhiy salomatlik bo‘yicha hisobotida barcha davlatlarga ushbu rejani tezroq amalga oshirishga chaqiriq bor. Hisobotda quyidagi uchta asosiy yo‘nalishda yuksak yutuqlarga erishish mumkinligi ta’kidlanadi:

• ruhiy salomatlikka bo‘lgan qadriyatni oshirish va barcha sohalarda uni qo‘llab-quvvatlash;

• atrof-muhitning jismoniy, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini o‘zgartirish;

• jamoaviy asosda arzon, sifatli va keng qamrovli yordamni rivojlantirish.

JSST inson huquqlarini himoya qilish, odamlarning tajribalarini inobatga olish va ko‘p sektorli yondashuvni rag‘batlantirishga alohida e’tibor qaratadi.

JSST milliy va xalqaro miqyosda, jumladan gumanitar inqirozlar sharoitida ham hukumatlarga strategik tavsiyalar, dalillar va texnik yordam ko‘rsatishda davom etmoqda.