Руҳий саломатлик тушунчаси

Руҳий саломатлик — бу инсонларга ҳаётдаги стрессли вазиятларни енгиб ўтиш, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариш, муваффақиятли ўқиш ва ишлаш, шунингдек жамият ҳаётига ҳисса қўшиш имконини берадиган руҳий фаровонлик ҳолатидир. Бу соғлиқ ва фаровонликнинг ажралмас таркибий қисми бўлиб, бизнинг шахсий ва жамоавий қарор қабул қилиш, муносабатлар қуриш ва яшаётган дунёмизни шакллантириш қобилиятларимиз асосида ётади. Руҳий саломатлик — инсоннинг асосий ҳуқуқларидан биридир. Бундан ташқари, у шахсий, ижтимоий ва иқтисодий ривожланиш учун ҳам жуда муҳимдир.

Руҳий саломатлик фақат руҳий касалликларнинг йўқлиги билан чекланмайди. У ҳар бир киши учун индивидуал бўлган узлуксиз жараён бўлиб, одам турли даражадаги мураккабликка эга омиллар билан тўқнашади ва турлича даражада стрессга учрайди, бу эса ҳар бир шахс учун ижтимоий ва клиник жиҳатдан турлича натижаларга олиб келади.

Руҳий саломатлик бузилишлари — бу руҳий касалликлар, турли хил психосоциал ногиронликлар ҳамда сезиларли даражада азоб, функционал бузилишлар ёки ўзига зарар етказиш хавфи билан боғлиқ бошқа руҳий патологик ҳолатларни қамраб оладиган умумий тушунча. Одатда, руҳий саломатлик бузилишига эга шахслар пастроқ руҳий фаровонлик даражасини бошдан кечирадилар, лекин бундан истиснолар ҳам бўлиши мумкин.

Руҳий саломатлик детерминантлари

Бутун ҳаёт давомида кўплаб индивидуал, ижтимоий ва тизимли детерминантлар бизнинг руҳий саломатлигимизни ҳимоя қилиши ёки аксинча, уни заифлаштириши ва руҳий саломатлик жараёнимиздаги ўрнимизни ўзгартириши мумкин.

Турли хил индивидуал психологик ва биологик омиллар, масалан, ҳиссий кўникмалар, психоактив моддалар истеъмоли ва генетик хусусиятлар одамни руҳий саломатлик бузилишларига мойил қилиши мумкин.

Ижтимоий, иқтисодий, геосиёсий ва экологик ноқулай шароитлар, жумладан қашшоқлик, зўравонлик, тенгсизлик ва ноқулай ижтимоий вазиятлар руҳий касалликлар ривожланиш хавфини оширади.

Хавф омиллари ҳаётнинг барча босқичларида пайдо бўлиши мумкин, аммо уларнинг ичида инсон ривожланиши учун энг муҳим бўлган даврларда юз берадиганлари айниқса кучли салбий таъсир кўрсатади. Масалан, қаттиққўл тарбия ва жисмоний жазолар болаларнинг руҳий саломатлигини заифлаштиради, мактабдаги безорилик эса руҳий саломатлик бузилишлари ривожланишининг асосий хавф омилларидан биридир.

Худди шунингдек, бутун ҳаёт давомида пайдо бўладиган ҳимоя омиллари руҳий барқарорликни кучайтиради. Бунга бизнинг ижтимоий ва ҳиссий кўникмаларимиз, ижобий ижтимоий тажрибалар, сифатли таълим, муносиб иш, хавфсиз маҳаллада яшаш, жамоа бирдамлиги ва бошқалар киради.

Хавф ва ҳимоя омилларининг таъсири турлича бўлиши мумкин. Масалан, маҳаллий даражадаги таҳдидлар алоҳида шахслар, оилалар ва маҳаллий жамоалар учун хавфни оширади. Иқтисодий инқирозлар, касалликлар тарқалиши, гуманитар инқирозлар, мажбурий кўчиришлар ва иқлим инқирози каби глобал таҳдидлар эса бутун аҳолига таъсир қилади.

Алоҳида омилнинг таъсирини аниқ башорат қилиш қийин. Кўпчиликда маълум бир хавф омили бўлса ҳам, руҳий касаллик ривожланмаслиги мумкин, лекин бошқа одамлар ҳеч қандай маълум хавф омилларисиз ҳам руҳий бузилишларга учраши мумкин. Шунга қарамай, руҳий саломатлик детерминантларининг мураккаб ўзаро таъсири уни кучайтириши ёки заифлаштириши мумкин.

Руҳий саломатликни мустаҳкамлаш ва руҳий бузилишларнинг олдини олиш

Руҳий саломатликни мустаҳкамлаш ва руҳий бузилишларнинг олдини олиш бўйича чоралар шахсий, ижтимоий ва тизимли детерминантларни аниқлаш ва хавфларни камайтириш, руҳий барқарорликни ошириш ҳамда руҳий саломатлик учун қулай муҳит яратиш орқали амалга оширилади. Бу чоралар алоҳида шахсларга, маълум гуруҳларга ёки бутун аҳоли учун мўлжалланган бўлиши мумкин.

Кўпинча бундай чоралар соғлиқни сақлаш соҳасидан ташқарида ҳам амалга оширилиши талаб этилади, шунинг учун таълим, меҳнат, адлия, транспорт, атроф-муҳит, уй-жой ва ижтимоий таъминот соҳаларини қамраб олувчи комплекс ёндашув зарур. Соғлиқни сақлаш соҳаси эса бу фаолиятга руҳий саломатликни мустаҳкамлаш ва бузилишларнинг олдини олиш бўйича чораларни тиббий хизматларга қўшиш ва бошқа соҳалар билан ҳамкорликни йўлга қўйиш орқали ҳисса қўшади.

Суитсиднинг олдини олиш — барқарор ривожланиш мақсадларида белгиланган глобал устувор вазифалардан биридир. Суитсиднинг олдини олиш бўйича сезиларли ютуқларга интиҳар воситаларига киришни чеклаш, ОАВда бундай ҳолатларни масъулиятли ёритиш, ўсмирларга ижтимоий ва ҳиссий кўникмаларни ўргатиш ҳамда эрта босқичларда чоралар кўриш орқали эришиш мумкин. Айниқса, хавфли пестицидларни тақиқлаш энг самарали ва арзон чора ҳисобланади.

Болалар ва ўсмирларнинг руҳий саломатлигини мустаҳкамлаш ҳам муҳим вазифа бўлиб, бу ота-оналарни қўллаб-қувватлаш, мактабларда махсус дастурларни амалга ошириш ва болалар учун хавфсиз ва қулай муҳит яратиш орқали амалга оширилади. Мактаблардаги ижтимоий ва ҳиссий таълим дастурлари энг самарали стратегиялардан биридир.

Руҳий саломатликни иш жойларида мустаҳкамлашга ҳам тобора катта эътибор қаратилмоқда; бу ерда ҳам қонунчилик, бошқарув стратегиялари, раҳбарларни ўқитиш ва ходимларга мўлжалланган дастурлар орқали чора кўриш мумкин.

Руҳий бузилишларда ёрдам ва даволаш

Миллий руҳий саломатликни мустаҳкамлаш доирасида нафақат бутун аҳолининг руҳий фаровонлигини таъминлаш, балки руҳий бузилишларга эга шахсларнинг эҳтиёжларини қондириш ҳам муҳимдир.

Бу вазифани жамоавий асосда ташкил этилган руҳий саломатлик хизматлари орқали амалга ошириш зарур, чунки улар шифохоналарга қараганда аҳоли учун қулайроқ ва мақбулроқдир, инсон ҳуқуқлари бузилишининг олдини олади ва руҳий касалликларда ижобий натижалар беради. Жамоавий ёрдам қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:

• умумий тиббий хизматларга интеграциялашган руҳий саломатлик хизматлари;

• жамоавий руҳий саломатлик марказлари, реабилитация хизматлари, ёрдам гуруҳлари ва патруль хизматлари;

• болаларни ҳимоя қилиш, мактаб тиббий хизматлари ва қамоқхоналарда кўрсатиладиган ижтимоий ҳимоя хизматлари.

Депрессия ва хавотир касалликларида катта ёрдам етишмовчилиги мамлакатларни инновацион ёндашувлар излашга мажбур қилмоқда, масалан, махсус бўлмаган психологик маслаҳатлар ёки рақамли платформалардан фойдаланиш.

ЖССТ фаолияти

Барча ЖССТ аъзо давлатлари 2013–2030 йиллар учун руҳий саломатлик бўйича комплекс ҳаракатлар режасини амалга ошириш мажбуриятини олдилар. У аҳолининг руҳий саломатлигини мустаҳкамлаш, жамоавий ёрдамни ривожлантириш, олдини олиш стратегияларини амалга ошириш ва тадқиқотлар олиб бориш каби мақсадларга қаратилган. ЖССТнинг 2020 йилдаги “Руҳий саломатлик атласи”га кўра, бу борада ҳали етарли натижаларга эришилмаган.

ЖССТнинг Жаҳон руҳий саломатлик бўйича ҳисоботида барча давлатларга ушбу режани тезроқ амалга оширишга чақириқ бор. Ҳисоботда қуйидаги учта асосий йўналишда юксак ютуқларга эришиш мумкинлиги таъкидланади:

• руҳий саломатликка бўлган қадриятни ошириш ва барча соҳаларда уни қўллаб-қувватлаш;

• атроф-муҳитнинг жисмоний, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатларини ўзгартириш;

• жамоавий асосда арзон, сифатли ва кенг қамровли ёрдамни ривожлантириш.

ЖССТ инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, одамларнинг тажрибаларини инобатга олиш ва кўп секторли ёндашувни рағбатлантиришга алоҳида эътибор қаратади.

ЖССТ миллий ва халқаро миқёсда, жумладан гуманитар инқирозлар шароитида ҳам ҳукуматларга стратегик тавсиялар, далиллар ва техник ёрдам кўрсатишда давом этмоқда.