Артериал гипертензия (қан басымын асыўы ) - бул систолик қан басымы дəрежесин 140 мм сым. үст. тең ҳəм одан үлкен, ва/ёки диастолик қан басымы дəрежесин  90 мм сым. үст. тең ҳəм одан үлкен болыўы менен характерленеди.

 Қан басымын нормада болыўында аўқатланыўдың əҳмийети жүдə зəрүрли, себеби палаў тузини, тоъйинган майлары көп аўқатларды артықша тутыныў қылыў қан басымын асыўына ҳəм охир-ақыбет артериал гипертония (ҳафақон) кеселлигин раўажланыўына себеп болады. Сатылатуғын тайын азық-түлик өнимлеринде дуз, трансёғлар ҳəм қумшекерди қан тамырларында өзгерислер келтирип шығарыўы тастыйықланған.

 Қан басымының жоқары болыўы инсулът, инфаркт, жүрек ишемик кеселлиги, созылмалы жүрек жетиспеўшилиги ҳəм бүйрек кеселликлери қəупин асырады. Қан басымы жоқары инсан саў аўқатланыў усынысларына əмел етпесе, қан басымын пасайтирувчи дəри-қураллар дозаси ҳəм муғдары асып бараверади.

 Ауқатланыўдың тийкарғы принциплеры:

 Дуз. Дуз тутыныўын тəуликте 2, 5-3 г ге шекем кемейтиў керек (жоқарысыз ярым шай қасық ). Тайын аўқатқа қосымша дуз салыў керек емес ямаса аўқатқа басқа дəм ҳəм мазалы беретуғын татымлықлар қосыў усыныс етилмейди. Палаў тузидаги натрий статясы денеда  суў жыйналысына себеп болады, сол себепли артериал қан басым көрсеткишлери көтериледи.

       Палаў дузы қойындағы тайын өнимлерде көп муғдарда болады :

 қайта исленген гөш (колбаса, сосискалар),
 пишлоқ,
 консерваланған палыз егинлерилер (тузламалар),
 тузланган балық,
 сая соуси,
 чипс, тузли қурытылған нан (сухарик), шор крекер, шор бодроқ сыяқлылар,
 тез таярланатуғын кебирвалар,
 тез таярланатуғын тамақлар - фастфуд (шаурма, питстса, бургерлар).

 Екенин айтыў керек, өсимлик өнимлеринде көп муғдарда калий статясы əмелдеги, ол палаў дузы қурамындағы натрий статясына кери шығып, қан басымын төменлеўине алып келеди. Сол себепли, күнине кеминде 400 грамм мыйуе ҳəм палыз егинлерилерди тутыныў қылыў мақсетке муўапық болып табылады.

 Қойындағы азық-түлик өнимлеринде калий статясы ең көп сақланады :

 қурытылған мийуелер (қақ ерик, кишмиш)
 дукакклилар
 печкада териси менен пысырылген картошка,
 мийуелер
 айғабағар пыстеси

 Қурамында магний статясын сақлаўшы өнимлерди (мыйуе, палыз егинлери, ғозалар, пүткил донли жармалар - гречка ҳəм сулы жармалары ) тутыныў қылыў хам қан басымын нормада устап турылыўына себеп болады.

 Белок дəреги ретинде май дəрежеси кем сүт өнимлери, 2-5% ли творог, мəйек оқи, балық ҳəм ёғсиз хамда терисиз қус гөши қолланылыўы керек. Буннан тысқары, өсимлик белокларын (дуккаклилар, чечевица, ғоза, капуста, исмалоқ, брокколи ҳəм басқалар ) хам тутыныў қылыў зəрүрли болып табылады.

 Тез ас сиңириў болатуғын əпиўайы углеводларни кемрек (ҳəр қыйлы шыйрынлыклар, кондитер өнимлери өнимлери ҳəм тағы басқа ), узақ ас сиңириў бөлиўши пайдалы қурамалы углеводларни (мысалы, пүткил донлилар ҳəм басқалар ), керисинше көбирек тутыныў қылыў усыныс етиледи.

 Тоъйинган майлар (ҳайўан майлары, трансёғлар) тутыныўын кемейтиў ҳəм поли- (зиғир мойи, айғабағар мойи, зейтун мойи) ҳəм де монотоъйинмаган майларды сақлаўшы (седана мойи, зейтун мойи, бадам мойи) тутыныўын болса, керисинше асырыў.

 Ҳəр күни шийки ҳоълмева, майдалар ҳəм палыз егинлерилер тутыныў қылыў, олар инсан денесин азық талшықлары менен тəмийинлейди. Оларды пүткил донли өнимлер (пүткил донли бийдай оны, сулы оны, арпа оны, сулы, гүриш сорты гүриши, гречка ҳəм басқалар ) арқалы да қабыллаў мүмкин.

 Пүткил донли өнимлердиң, мийуелер ҳəм палыз егинлерилердиң (əсиресе пиширилмаган ҳалда ) күнлик тутыныўы организмди азық талшықлары менен, фитонутриентлар менен тəмийинлениўин жақсылайды ҳəм майлар ҳəм де углеводлар алмаслаўын қадағалаўын аңсатластырады.

 Антиоксидант ретинде, витаминларга бай өнимлерди тутыныў қылыў хам қан басымы дəрежесине тəсир етеди: С витамини (шиповник, смородина, тситрус мийуелер), Р витамини (смородина ҳəм басқалар ), Йе витамини (пүткил донлилар, өсимлик майларлары ) ҳəм бета-каротин (тоқ сары мыйуе ҳəм палыз егинлерилер).

 Күнине 3-4 рет аўқатланыў арасында тез-тез, қысқа мүддетте ҳəм киши көлемда  аўқатланыўға əмел қылыў керек. Кешки аўқатты ухлашга жатыўдан 3 сааттан алдын тутыныў қылыў керек. Ауқатты пысырыў усылларынан печда ямаса буғда пысырыў, соның менен бирге, қапырықлаў əбзаллаў. Палыз егинлерилер жаңа салатлар ямаса термик қайта исленген формада болыўы мүмкин.

 Азық-түлик өнимлеринде палаў дузы (натрий статясы ) муғдары 

 1-группа - палаў дузы (натрий статясы ) көп муғдарда болған өнимлер (100 гр га 1, 75 гр ден артық )

 Тузламалар
 Булъон кубиклари
 Консерваланған гөш өнимлери, балық консервалары 
 Консерваланған палыз егинлерилер
 Ярым тайын өнимлер (пелмен, манти, чебурек)
 Бекон, сосиска, колбаса (қайта исленген гөш)
 Сая соуси
 Қатты пишлоқлар
 Тузланган балық, балық икраси
 Помидор шербети (қабарған жерленген)
 Маёнез, горчица 

 2 группа - палаў дузы (натрий статясы ) орташа муғдарда болған өнимлер (100 гр өнимде 0, 3-1, 75 гр)

 Нан өнимлери
 Жумсақ пишлоқлар
 Жаңа теңиз өнимлери (балық, мидия, калъмар)
 Гөш (қара малдың гөши, таўық, түетаўық, қоян гөши)
 Сары май, маргарин
 Сүт өнимлери (кефир, қатық, ферментленген пысырылген сүт, творог)

 3 группа - палаў дузы (натрий статясы ) кем муғдарда болған өнимла (100 гр ушын 0, 3 гр ден к