Sozılmalı kesellikler dep te atalatuǵın juqpalı yemes kesellikler (NJK) ádette genetikalıq, fiziologiyalıq, qorshaǵan ortalıq hám minez-qulq faktorlarınıń birgeliktegi tásirinen kelip shıǵatuǵın uzaq dawam yetetuǵın kesellikler. NCD nıń tiykarǵı túrlerine júrek-qan tamır kesellikleri (júrek tutıwı hám insult sıyaqlı), rak, sozılmalı respirator kesellikler (mısalı, sozılmalı obstruktiv ókpe keselligi hám astma) hám diabet kiredi. NCD júklemesi tómen hám orta dáramatli mámleketlerde proporcional túrde joqarı bolıp, pútkil dúnya boyınsha NCDdan ólimniń tórtten úsh bóleginen kóbiregin (31,4 million) quraydı. Kim qáwip astinda NCDlar barlıq regionlar hám mámleketlerdegi barlıq jas toparlarına tásir yetedi. Olar kóbinese úlken jastaǵı toparlar menen baylanısadı, biraq dáliller sonı kórsetedi, 17 million NCD ólimi 70 jasqa shekem bolǵan adamlarda júz beredi. Bul erte ólimlerdiń 86 procenti tómen hám orta dáramatlı mámleketlerde júz beredi. NCD ushın qáwip faktorları. (nawqas awqatlanıw, fizikalıq hárekecizlik, temeki tútinine tásir etiw, spirtli ishimlikler hám hawanıń pataslanıwı) barlıq jas toparlarına - balalar, úlkenler hám kekselerge tásir etedi. Bul keselliklerge tez hám tártipsiz urbanizaciya, salamat emes turmıs táriziniń global tarqalıwı hám xalıqtıń qartayıwı sıyaqlı tendenciyalar sebep boladı. Nadurıs awqatlanıw hám fizikalıq hárekecizliktiń aqıbetleri joqarı qan basımı, joqarı qanda glyukoza hám lipidler hám semiriwdi óz ishine alıwı múmkin. Bular júrek-qan tamır kesellikleriniń rawajlanıwına alıp keliwi múmkin bolǵan metabolik qáwip faktorları bolıp, NCDdan ólimniń tiykarǵı sebebi yesaplanadı. Qáwip faktorları Minez-qulıqtıń ózgertiliwi múmkin bolǵan qáwip faktorları Ózgertiliwi múmkin bolǵan minez-qulıq - temeki shegiw, fizikalıq hárekecizlik, nadurıs awqatlanıw hám spirtli ishimliklerdi zıyanlı paydalanıw - bulardıń hámmesi NCD rawajlanıw qáwpin arttıradı. Hár jılı 8 millionnan aslam adam temeki tutınıwı (sonıń ishinde, shegiw) sebepli qaytıs boladı (1). Duz/natriydi artıqsha paydalanıw hár jılı 1,8 million adamnıń ólimine sebep boladı (1). Alkogol ishimliklerin paydalanıw hár jılı NCD, sonıń ishinde, rak keselliginen 3 millionnan aslam ólim menen baylanıslı. Fizikalıq hárekecizlik hár jılı 830 000 adamnıń ólimine sebep boladı (1). Metabolik qáwip faktorları Metabolik qáwip faktorları NCD qáwpin asıratuǵın tórt tiykarǵı metabolik keselliklerdiń rawajlanıwına járdem beredi: Joqarı qan basımı; Artıqsha salmaq/semizlik; Giperglikemiya (joqarı qan glyukozası); hám Giperlipidemiya (joqarı qan lipidleri). Pútkil dúnya boyınsha NCDdan ólim ushın tiykarǵı metabolik qáwip faktorı qan basımınıń kóteriliwi (dúnyadaǵı barlıq ólimlerdiń 19 procenti menen baylanıslı). onnan keyin qanda glyukoza dárejesi, artıqsha salmaq hám semiriw. Ekologiyalıq qáwip faktorları NCD rawajlanıwına bir qatar ekologiyalıq qáwip faktorları járdem beredi. Eń áhmietlisi hawanıń pataslanıwı bolıp, ol hár jılı dúnya boylap 6,7 million adamnıń ólimine sebep boladı, olardan 5,7 millionı NCD, sonıń ishinde, insult, júrek ishemik keselligi, sozılmalı obstruktiv ókpe keselligi hám ókpe ragi sebepli. NCDlardıń sociallıq-ekonomikalıq tásiri NCDlardıń tarqalıwı 2030-jılǵa kelip 30-70 jastaǵı adamlardıń tórt túrdegi NCDdan óliw itimalın úshten birge azaytıwdı názerde tutatuǵın 2030-jıl rawajlanıw kún tártibine erisiwge tosqınlıq etpekte. Kámbaǵallıq hám NCD ortasında kúshli baylanıs bar. Úy xojalıqlarınıń densawlıqtı saqlaw qárejetlerin kóbeytiwshi tez ósip atırǵan NCD kórsetkishleri kem dáramatlı mámleketlerde kámbaǵallıqtı qısqartıw baslamalarınıń nátiyjeliligine zıyan jetkeriwi kútilmekte. Xalıqtıń ázzi hám járdemge mútáj toparları, tiykarınan, temeki ónimleri hám salamat emes azıq-awqat sıyaqlı zıyanlı ónimlerdi paydalanıw qáwpi joqarı bolǵanı hám densawlıqtı saqlaw xızmetlerinen paydalanıw imkaniyatı sheklengeni sebepli, ózleriniń jaqsı támiyinlengen kásipleslerine qaraǵanda jasıraq kesel bolıp óliw itimalı kóbirek. Resurslar az bolgan sharayatlarda NCDlar ushin densawlıqtı saqlaw qárejetleri úy xojalıqlarınıń resursların tez tawsadı. Hár jılı NCD menen baylanıslı oǵada úlken qárejetler, sonıń ishinde, kóbinese uzaq hám qımbat bolǵan emleniw qárejetleri, dáramatlardı joǵaltıw menen birge adamlardı kámbaǵallıqqa alıp keledi hám rawajlanıwǵa tosqınlıq etedi. NCDnıń aldın alıw hám qadaǵalaw NCDǵa qarsı gúresiwdiń áhmiyetli baǵdarı olardıń rawajlanıwına úles qosatuǵın qáwip faktorların baǵdarlaw.